Diagnoza
Wzrostowi liczby doktorantów od roku 2008/2009 towarzyszy mniejsza liczba obronionych doktoratów, a także zmniejszenie liczby otwartych przewodów. Dzisiaj już widać, że szkody powstałe w związku z umasowieniem studiów doktoranckich ujawniły się bardzo szybko: w każdej diagnozie mówi się o spadku poziomu rozpraw doktorskich, z czego wynika, że mniej doktoratów w Polsce się broni, a w dodatku te, które są bronione, reprezentują niższy poziom.
Trzeba mieć na uwadze fakt, że tym niekorzystnym skutkom zmian towarzyszy spadek liczby naukowców oraz spowodowane gorszymi warunkami pracy w Polsce wyjazdy adiunktów do ośrodków zagranicznych. Utrzymywanie dotychczasowego poziomu i sposobu finansowania nauki w zakresie studiów doktoranckich powiększy istniejącą już lukę pokoleniową i uniemożliwi w najbliższej przyszłości następstwo pokoleń w środowisku naukowym.
Liczne przepisy określające funkcjonowanie studiów doktoranckich wprowadziły i utrwaliły instrumentalizację tego etapu kariery naukowej. Istniejące przepisy posłużyły jednostkom naukowym przede wszystkim do tego, by wykorzystać studia doktoranckie do zaradzania bieżącym trudnościom i tym problemom, które powinny być rozwiązywane na poziomie ministerialnym. Doktoranci w warunkach wyżu demograficznego byli rezerwową, nisko albo zgoła wcale nieopłacaną kadrą naukową, zaś w warunkach niżu demograficznego stali się studentami. Powiązanie dotacji z liczbą doktorantów skłania jednostki naukowe do zwiększania limitu przyjęć na studia doktoranckie, otwierania nowych kierunków studiów doktoranckich i organizowania dwóch rekrutacji w roku akademickim.
Trzeba pamiętać, że dotacja na kształcenie jednego doktoranta w Polsce jest taka sama (przelicznik 3) lub nieco wyższa (przelicznik 5) niż dotacja na kształcenie jednego studenta w krajach zachodnich. Niż demograficzny sprawił, że obowiązkowe praktyki zawodowe stały się fikcją, konieczność zmniejszania kosztów skłania do zlecania doktorantom prowadzenia zajęć w kilkudziesięcioosobowych grupach, zaś próby podołania biurokratyzacji skłaniają do tego, by angażować doktorantów do bezpłatnie wykonywanej pracy administracyjnej. Korzystanie z dużej części oferty stypendiów wyjazdowych jest możliwe jedynie pod warunkiem uprzedniego zgromadzenia oszczędności lub wsparcia finansowego rodziny. Aktualna organizacja systemu stypendialnego związana jest z trzymiesięczną przerwą w ich wypłacie.
Obecnie doktoranci piszą doktorat, prowadzą zajęcia, są tutorami, zabiegają o granty i stypendia, wykonują prace administracyjne i organizacyjne, a zdecydowana większość z nich pracuje zawodowo. Licznym naborom na studia doktoranckie towarzyszą liczne rezygnacje, co oznacza, że cały system organizacji studiów doktoranckich (w tym sposób rekrutacji) musi ulec zmianie. Mimo licznych zaangażowań w prace naukowe, dydaktyczne, badawcze i administracyjne brak jasno określonego statusu sprawia, że doktoranci nie mogą się uważać za integralną część wspólnoty uniwersyteckiej.
Proponowane rozwiązania
Przywrócenie znaczenia i zapewnienie wysokiego poziomu rozprawom doktorskim, a także stworzenie warunków do następstwa pokoleń w środowisku naukowym wymaga wdrożenia następujących rozwiązań:
1. Finansowanie jednostek naukowych nie może być powiązane z liczebnością doktorantów. W finansowaniu studiów doktoranckich należy uwzględnić liczebność kadry oraz działania jednostek naukowych mające na celu zapewnienie na nich wysokiego poziomu kształcenia.
2. Określając limity przyjęć na studia doktoranckie należy uwzględnić liczebność kadry naukowej w danej jednostce naukowej mając na uwadze możliwość zapewnienia doktorantom odpowiedniego poziomu kształcenia oraz następstwo pokoleń. Zajęcia dla doktorantów powinny się odbywać w grupach liczących maksymalnie 8 osób, a organizacja studiów doktoranckich oraz program kształcenia powinny gwarantować i przywrócić relację mistrz-uczeń.
3. Jednostki naukowe powinny organizować 1. rekrutację w danym roku akademickim, a zasady i kryteria rekrutacji muszą być przejrzyste oraz ustalone w taki sposób, by zapobiegać rezygnacjom ze studiów doktoranckich. Rady jednostek naukowych w szczególności powinny zadbać o to, by ustalić minimalne wymagania określające to, czy kandydat jest przygotowany do studiów doktoranckich.
4. Podstawowym obowiązkiem doktoranta jest przygotowanie rozprawy doktorskiej. Jednostki naukowe prowadzące studia doktoranckie powinny zadbać o stworzenie warunków do tego, aby doktorant uczestniczył w życiu naukowym i realizowanych w niej projektach badawczych.
5. Doktorant powinien otrzymywać podczas czteroletnich studiów doktoranckich stypendium. Otrzymywanie stypendium wyklucza pracę zawodową doktoranta, dlatego jego wysokość musi umożliwiać rezygnację z pracy zawodowej. Głównym kryterium rozliczenia doktoranta w każdym roku akademickim są postępy w przygotowaniu rozprawy, publikacje i udział w konferencjach, których tematyka jest związana z rozprawą. Stypendium powinno być wypłacane także podczas wyjazdów stypendialnych.
6. Doktorantowi zostają powierzone obowiązki pracownicze, dlatego powinny mu przysługiwać prawa pracownicze (ubezpieczenia emerytalne, prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych).
7. Doktorant ze stypendium powinien być zatrudniony na czas wykonania określonej pracy badawczej nie dłużej niż 4 lata. Doktorantowi przysługują urlopy (zdrowotny i naukowy, maksymalnie 2 lata), podczas których nie otrzymuje stypendium.
8. Wysokość środków finansowych (DSM) przeznaczonych na zadania badawcze młodych pracowników naukowych powinna wzrosnąć do takiego poziomu, aby realizacja niezbędnych prac badawczych oraz wyjazdów konferencyjnych związanych z przygotowaniem rozprawy doktorskiej nie była uzależniona od otrzymania grantu.
9. Doktoranci, którzy mają dorobek naukowy i otwarty przewód doktorski, powinni móc ubiegać się o etaty asystentów.
10. Wymogi dotyczące warunków otwarcia przewodu doktorskiego w części dotyczącej koncepcji rozprawy oraz stanu zaawansowania prac badawczych powinny być określone jednoznacznie, aby były porównywalne osiągnięcia osób ubiegających się o zatrudnienie na etacie asystenta.
Komitet Kryzysowy Humanistyki Polskiej